آیات 45 تا 50
۞ إِنَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذلِکَ مُتْرَفینَ ۞
آنها پیش از این (در عالم دنیا) مست و مغرور نعمت بودند.
۞ وَ کانُوا یُصِرُّونَ عَلَی الْحِنْثِ الْعَظیمِ ۞
و بر گناهان بزرگ اصرار مىورزیدند.
۞ وَ کانُوا یَقُولُونَ أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ ۞
و مى گفتند: «هنگامى که ما مردیم و خاک و استخوان شدیم، آیا برانگیخته
خواهیم شد؟!
۞ أَ وَ آباؤُنَا الْأَوَّلُونَ ۞
یا نیاکان نخستین ما (برانگیخته مى شوند)»؟!
۞ قُلْ إِنَّ الْأَوَّلینَ وَ الْآخِرینَ ۞
بگو: «اولین و آخرین.
۞ لَمَجْمُوعُونَ إِلی میقاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ ۞
همگى در موعد روز معینى گردآورى مى شوند».
تفسیر
در این آیات ، دلائل گرفتارى «اصحاب شمال» را به این سرنوشت شوم و وحشتناک در سه جمله خلاصه مى کند:
* 1 *
نخست این که: «آنها پیش از این در عالم دنیا، مست و مغرور نعمت بودند» (إِنَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذلِکَ مُتْرَفِینَ).
«مُتْرَف» به طورى که در «لسان العرب» آمده، از ماده «ترف» (بر وزن سبب) به معنى «تنعم» است، و «مُتْرَف» به کسى مى گویند که فزونى نعمت او را غافل، مغرور، مست کرده، و به طغیان واداشته است.
درست است که همه «اصحاب الشمال» در زمره «مترفین» نیستند، ولى هدف قرآن، سردمداران آنها است.
همان گونه که امروز هم مى بینیم، فساد جامعه هاى بشرى، از گروه متنعمین مست و مغرور است، که عامل گمراهى دیگران نیز مى باشند، سرنخ تمام جنگها و خونریزیها و انواع جنایات، و مراکز شهوات، و گرایش هاى انحرافى، به دست این گروه است، و به همین جهت، قرآن قبل از هر چیز، انگشت روى آنها مى گذارد.
این احتمال نیز وجود دارد، چون نعمت، معنى گسترده اى دارد و منحصر به اموال نیست، بلکه جوانى، سلامت و عمر نیز از نعمتهاى خدا است، اگر باعث غرور و غفلت گردد سرچشمه اصلى گناهان است، و «اصحاب شمال» هر یک، داراى نوعى از این نعمت ها هستند.
* 2 *
بعد از آن به دومین گناه، آنها اشاره کرده، مى افزاید: «آنها بر گناهان بزرگ اصرار داشتند» (وَ کانُوا یُصِرُّونَ عَلَى الْحِنْثِ الْعَظِیمِ).
«حِنْث» در اصل به معنى «هر گونه گناه» است، ولى در بسیارى از مواقع این واژه به معنى «پیمان شکنى و مخالفت سوگند» آمده، به خاطر این که از مصداق هاى روشن گناه است.
بنابراین، ویژگى «اصحاب شمال» تنها انجام گناه نیست، بلکه اصرار بر گناهان عظیم است; چرا که گناه ممکن است احیاناً از «اصحاب یمین» نیز سر بزند، ولى آنها هرگز بر آن اصرار نمىورزند، هنگامى که متذکر مى شوند، فوراً توبه مى کنند.
جمعى، «حنث عظیم» را در اینجا به معنى «شرک» تفسیر کرده اند; چرا که گناهى از آن عظیمتر وجود ندارد، همان گونه که قرآن مى گوید: إِنَّ اللّهَ لایَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ: «خداوند هیچ گاه شرک را نمى بخشد، و کمتر از آن را براى هر کس بخواهد مى بخشد».
بعضى نیز آن را به «دروغ» که از اعظم گناهان، و کلید معاصى دیگر است تفسیر کرده اند، مخصوصاً هنگامى که توأم با تکذیب انبیاء و قیامت، باشد.
ولى، ظاهر این است که، همه اینها مصداقهائى براى «حنث عظیم» محسوب مى شود.
* 3 *
و سومین عمل خلاف آنها این بود که «مى گفتند: آیا هنگامى که مردیم و خاک و استخوان شدیم، بار دیگر برانگیخته خواهیم شد»؟ (وَ کانُوا یَقُولُونَ أَ إِذا مِتْنا وَ کُنّا تُراباً وَ عِظاماً أ إِنّا لَمَبْعُوثُونَ).
بنابراین، انکار قیامت که خود سرچشمه بسیارى از گناهان است، یکى دیگر از اوصاف «اصحاب الشمال» مى باشد، و تعبیر به «کانُوا یَقُولُون» نشان مى دهد که در انکار قیامت نیز اصرار مىورزیدند و پافشارى داشتند.
در اینجا دو مطلب قابل توجه است:
1: هنگامى که سخن از «اصحاب الیمین» و «مقربین» در میان بود، شرح اعمال و کارهائى که سبب آن پاداشها مى شد را نداد، (جز اشاره کوتاهى که در مورد مقربان بود) اما هنگامى که نوبت به «اصحاب الشمال» رسید، در این باره شرح کافى داد تا هم اتمام حجتى باشد، و هم بیان این حقیقت که آن مجازات هاى دردناک با اصل عدالت کاملاً سازگار است.
2: سه گناهى را که آیات سه گانه فوق به آن اشاره شده، در حقیقت مى تواند اشاره به نفى اصول سه گانه دین از ناحیه «اصحاب شمال» باشد، در آخرین آیه «تکذیب رستاخیز» بود، و در آیه دوم «انکار توحید»، و در آیه نخست که سخن از «مترفین» مى گفت، اشاره اى به «تکذیب انبیاء»; زیرا همان گونه که در آیه 23 «زخرف» مى خوانیم: وَ کَذلِکَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فِى قَرْیَة مِنْ نَبِىّ إِلاّ قالَ مُتْرَفُوها إِنّا وَجَدنا آبائَنا عَلى أُمَّة وَ إنّا عَلى آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ: «این گونه ما در هیچ شهر و آبادى پیامبرى قبل از تو نفرستادیم مگر این که مترفین آنها گفتند: ما نیاکان خود را بر آئینى یافتیم و به آثار آنها پایبندیم».
تعبیر به «تُراباً وَ عِظاما» ممکن است اشاره به این باشد که، گوشتهاى ما تبدیل به خاک و استخوانهاى ما برهنه مى شود، با این حال، آفرینش جدید چگونه ممکن است؟ و چون فاصله خاک از حیات نوین، بیشتر است در آغاز ذکر شده است.
و عجب این که: آنها صحنه هاى معاد را با چشم خود در این جهان مى دیدند که، چگونه بسیارى از موجودات زنده مانند گیاهان مى پوسند و خاک مى شوند، و بار دیگر لباس حیات در تن مى کنند، و اصولاً کسى که آفرینش نخستین را کرده، چگونه تکرار آن براى او مشکل است، با این حال، آنها پیوسته روى انکار معاد اصرار داشتند.
آنها به این هم قناعت نمى کردند و براى اظهار تعجب بیشتر مى گفتند: «آیا نیاکان نخستین ما که هیچ اثرى از آنها باقى نمانده دوباره زنده مى شوند»؟!
(أَ وَ آباؤُنَا الْأَوَّلُونَ).
همانها که شاید هر ذره اى از خاکشان به گوشه اى افتاده است یا جزء بدن موجود دیگرى شده است؟
ولى، چنان که در پایان سوره «یس» مشروحاً گفته شد، در برابر دلائل محکمى که بر مسأله معاد دلالت مى کند، اینها یک مشت بهانه هاى واهى بیش نیست.
سپس قرآن به پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) دستور مى دهد:
در پاسخ آنها «بگو: نه فقط شما و پدرانتان، بلکه تمام اولین و آخرین...» (قُلْ إِنَّ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ).
«همگى در موعد روز معین (روز رستاخیز) جمع مى شوند» (لَمَجْمُوعُونَ إِلى مِیقاتِ یَوْم مَعْلُوم).
«مِیقات» از ماده «وقت»، به معنى زمانى است که براى کار یا وعده اى تعیین شده، و منظور از «میقات» در اینجا همان «وقت مقرر قیامت» است، که در آن روزها، همه انسانها در محشر براى رسیدگى به حسابهایشان اجتماع مى کنند، گاهى نیز به صورت کنایه، براى مکانى که براى انجام کارى مقرر شده است به کار مى رود، مانند «میقاتهاى حج»، که نام مکانهاى خاصى است که از آنجا «احرام» مى بندند.
ضمناً، از تعبیرات مختلف این آیه (إِن و لام)، تأکیدهاى متعددى در زمینه رستاخیز استفاده مى شود.
از این آیه، به خوبى استفاده مى شود که، معاد و رستاخیز همه انسانها در یک روز همراه هم انجام مى گیرد، و همین معنى در آیات دیگر قرآن نیز آمده است.
و از اینجا به خوبى روشن مى شود، آنهائى که قیامت را در زمان هاى متعدد نسبت به هر امتى جداگانه پنداشته اند، از آیات قرآن کاملاً بیگانه اند.
شاید نیاز به تذکر نداشته باشد که، منظور از معلوم بودن قیامت، معلوم بودن نزد پروردگار است، و گرنه هیچ کس حتى انبیاء مرسلین و ملائکه مقربین از وقت آن آگاه نیست.
نکات و پیام ها
*آنچه گناه را سنگین و خطرناکتر مى کند، اصرار بر آن است. «یصرّون على الحنث العظیم»
*رفاه و عیّاشى، بستر ارتکاب گناه و تردید در معاد است. «مترفین... یصرّون... ءاذا متنا...»
*منکران معاد، دلیل بر انکار ندارند و تنها بعید مى شمردند. «ءاذا متنا...»
*خطر آنجاست که انسان، تردید نابجاى خود را در جامعه گسترش دهد و عامل انحراف دیگران شود. «کانوا یقولون ءاذا متنا و کنّا ترابا»
*افراد شبهه افکن، دامنه تردید را توسعه مى دهند. «أوَ آباؤنا الاولون»
*باید به شبهات، حتى اگر از سر عناد هم باشد، پاسخ قاطع داد. «یقولون... قل انّ الاوّلین و الاخرین»
*قدرت خداوند در محشور کردن گذشتگان وآیندگان یکسان است. «انّ الاوّلین و الاخرین لمجموعون»
*همه مردم در یک روز مشخّص جمع مى شوند. «یوم معلوم»
*گرچه زمان قیامت در نزد ما نامعلوم است، امّا نزد خداوند مشخّص است. «یوم معلوم»