سوره واقعه آیات 15 تا 26
پاداش سابقون و مقربون
۞ عَلی سُرُرٍ مَوْضُونَةٍ ۞
آنها {مقرّبان} بر تختهائى که صف کشیده و به هم پیوسته است قرار دارند.
۞ مُتَّکِئینَ عَلَیْها مُتَقابِلینَ ۞
در حالى که بر آن تکیه زده و روبروى یکدیگرند!
۞ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ ۞
نوجوانانى جاودان پیوسته گرداگرد آنان مى گردند.
۞ بِأَکْوابٍ وَ أَباریقَ وَ کَأْسٍ مِنْ مَعینٍ ۞
با قدحها و کوزه ها و جامهائى از نهرهاى جارى بهشتى!
۞ لا یُصَدَّعُونَ عَنْها وَ لا یُنْزِفُونَ ۞
اما شرابى که از آن درد سر نمى گیرند و نه مست مى شوند!
۞ وَ فاکِهَةٍ مِمَّا یَتَخَیَّرُونَ ۞
و میوه هائى از هر نوع که انتخاب کنند!
۞ وَ لَحْمِ طَیْرٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ ۞
و گوشت پرنده از هر نوع که مایل باشند.
۞ وَ حُورٌ عینٌ ۞
و زنان سیه چشم زیبا صورت
۞ کَأَمْثالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَکْنُونِ ۞
همچون مروارید پنهان در صدف!
۞ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ ۞
اینها پاداشى است در برابر اعمالى که انجام مى دادند!
۞ لا یَسْمَعُونَ فیها لَغْواً وَ لا تَأْثیماً ۞
در آن (باغهاى بهشتى) نه لغو و بیهوده اى مى شنوند نه سخنان گناه آلود.
۞ إِلاَّ قیلاً سَلاماً سَلاماً ۞
تنها چیزى که مى شنوند «سلام» است «سلام».
تفسیر
این آیات، انواع نعمتهاى بهشتى را که نصیب گروه سوم یعنى مقربان مى شود، بازگو مى کند، نعمتهائى که هر یک از دیگرى دل انگیزتر و روح پرورتر است،
نعمتهائى که مى توان آنها را در هفت بخش خلاصه کرد:
* 1 *
نخست مى فرماید: «آنها بر تختهائى که صف کشیده و به هم پیوسته است قرار دارند» (عَلى سُرُر مَوْضُونَة).
«در حالى که بر آن تکیه زده، و روبروى یکدیگر قرار گرفته» (مجلسى پر از انس و سرور دارند) (مُتَّکِئِینَ عَلَیْها مُتَقابِلِینَ).
«سُرُر» جمع «سریر» از ماده «سرور» به معنى «تختهائى است که صاحبان نعمت در مجالس انس و سرور بر آن مى نشینند».
«مَوضُون» از ماده «وضن» (بر وزن وزن!) در اصل به معنى «بافتن زره» است، سپس به هر منسوجى که تار و پود آن محکم است، اطلاق شده، و در اینجا منظور تختهائى است که، کاملاً در کنار هم قرار گرفته و به هم پیوسته است، یا خود این تختها داراى بافت مخصوصى است از لؤلؤ و یاقوت و مانند آن، چنان که جمعى از مفسران گفته اند.
و در هر حال، ساختمان این تختها، و طرز قرار گرفتن آنها، و مجلس انسى که بر آنها تشکیل مى شود و سرور و شادمانى در آن موج مى زند، با هیچ بیانى قابل توصیف نیست.
در قرآن مجید کراراً از تختهاى بهشتى و مجالس دسته جمعى بهشتیان توصیفهاى جالبى شده که، نشان مى دهد یکى از مهمترین لذات آنها همین جلسات انس و انجمنهاى دوستانه است، اما موضوع سخن آنها و نقل محفلشان چیست؟ کسى به درستى نمى داند، آیا از اسرار آفرینش سخن مى گویند، و شگفتیهاى خلقت خداوند؟ یا از اصول معرفت و اسماء و صفات حسناى او؟ و یا حوادثى که در این جهان رخ داده؟ یا از مصائب جانکاهى که از آن راحت و آسوده شدند؟ و یا امور دیگرى که ما در شرائط زندگى این دنیا قادر بر درک آن نیستیم؟ کسى نمى داند.
* 2 *
بعد از آن از دومین موهبت آنها سخن گفته، مى فرماید: «نوجوانانى که همواره در شکوه و طراوت جوانى به سر مى برند گرداگرد آنها مى گردند، و در خدمت آنها هستند» (یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ).
تعبیر به «یَطُوف» از ماده «طواف» اشاره به خدمت مداوم آنها است، و تعبیر به «مُخَلَّدُون» با این که همه اهل بهشت «مخلد» و جاودانى هستند، اشاره به جاودانگى، نشاط جوانى، و طراوت و زیبائى آنها است.
در این که این نوجوانان کیانند؟ تفسیرهاى گوناگونى براى آن ذکر کرده اند:
بعضى گفته اند: آنها فرزندان مردم دنیا هستند که، پیش از بلوغ چشم از دنیا بسته، و چون کار نیک و بدى نداشته اند به لطف پروردگار چنین منصبى را یافته اند، البته آنها از این کار خود بیشترین لذت را مى برند که در خدمت مقربان درگاه خدایند. این معنى در حدیثى از على(علیه السلام) نقل شده است.
ولى در تفسیر دیگرى، مى خوانیم: اینها اطفال مشرکینند که، به خاطر بى گناهى، داراى چنین مرتبه اى شده اند; چرا که اطفال مؤمنان به پدران و مادران خود ملحق مى شوند.
و در تفسیر سومى، مى خوانیم: آنها خدمتکارانى هستند بهشتى، که خداوند مخصوصاً آنان را براى این هدف آفریده است.
* 3 *
«این نوجوانان زیبا با قدحها، و کوزه ها، و جامهاى پر از شراب طهور، که از نهرهاى جارى بهشتى، برداشته شده در اطراف آنها مى گردند و آنان را سیراب مى کنند» (بِأَکْواب وَ أَبارِیقَ وَ کَأْس مِنْ مَعِین).
اما نه شرابى که عقل و هوش را ببرد و مستى آورد، بلکه هنگامى که بهشتیان آن را مى نوشند «نه درد سر مى گیرند و نه مست مى شوند» (لایُصَدَّعُونَ عَنْها وَ لایُنْزِفُونَ). تنها یک حالت نشئه روحانىِ توصیف ناپذیر، به آنها دست مى دهد که، تمام وجودشان را در لذتى بى نظیر فرو مى برد!
* 4و5 *
سپس به چهارمین و پنجمین قسمت از نعمت هاى مادى مقربان در بهشت اشاره کرده، مى گوید: «نوجوانان بهشتى هر نوع میوه اى که آنها مایل باشند به آنها تقدیم مى کنند» (وَ فاکِهَة مِمّا یَتَخَیَّرُونَ).
«و گوشت پرندگان از هر نوع که بخواهند» (وَ لَحْمِ طَیْر مِمّا یَشْتَهُونَ).
مقدم داشتن میوه بر گوشت، به خاطر آن است که، از نظر تغذیه بهتر و عالیتر است، به علاوه میوه قبل از غذا لطف دیگرى دارد.
البته از بعضى دیگر از آیات قرآن استفاده مى شود که، شاخه هاى درختان بهشتى کاملاً در دسترس بهشتیان است، به طورى که به آسانى مى توانند از هر گونه میوه اى شخصاً تناول کنند، این معنى درباره غذاهاى دیگر بهشتى نیز مسلماً صادق است، ولى شک نیست که، وقتى خدمتکارانى آنچنان، غذاهائى این چنین را براى آنها بیاورند، لطف و صفاى دیگرى دارد، و به تعبیر دیگر، این یک نوع احترام و اکرام بیشتر نسبت به بهشتیان، و رونق و صفاى افزونتر براى مجالس انس آنها است، حتى در مجالس معمول دنیا نیز بسیار مى شود که، با وجود قرار داشتن میوه و غذا در دسترس میهمانان، میزبان شخصاً به آنها تعارف مى کند، و این نوعى احترام و محبت محسوب مى شود.
و البته در میان انواع گوشتها، گوشت پرندگان برترى دارد، لذا روى آن تکیه شده است.
این نکته نیز قابل ذکر است که، در مورد میوه، تعبیر به «یَتَخَیَّرُون» (انتخاب مى کنند) و در مورد گوشت تعبیر به «یَشْتَهُون» (اشتها دارند)، شده است، بعضى از مفسران خواسته اند، میان این دو تعبیر، تفاوتى قائل شوند، ولى بیشتر به نظر مى رسد که هر دو ناظر به یک معنى است با دو عبارت متفاوت، منظور این است: بهشتیان هر نوع غذائى را بپسندند از سوى خدمتکاران بهشتى در اختیارشان گذاشته مى شود.
* 6 *
سپس به ششمین نعمت که همسران پاک و زیبا است اشاره کرده، مى گوید: «و همسرانى از حور العین دارند» (وَ حُورٌ عِینٌ).
«همچون مروارید در صدف پنهان»! (کَأَمْثالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَکْنُونِ).
«حور» چنان که قبلاً نیز گفته ایم جمع «حوراء» و «احور»، به کسى مى گویند که، سیاهى چشمش کاملاً مشکى و سفیدیش کاملاً شفاف است.
و «عین» جمع «عیناء» و «اعین» به معنى «درشت چشم» است، و از آنجا که بیشترین زیبائى انسان در چشمان او است، روى این مسأله مخصوصاً تکیه شده است.
بعضى نیز گفته اند: «حور» از ماده «حیرت» گرفته شده، یعنى آنچنان زیبا هستند که، چشمها از دیدن آنها حیران مى شود.
«مکنون» به معنى «پوشیده» است، و در اینجا منظور پوشیده بودن در صدف است; زیرا مروارید به هنگامى که در صدف قرار دارد، و هیچ دستى به آن نرسیده از همیشه شفافتر و زیباتر است، به علاوه ممکن است اشاره به این معنى باشد که، آنها از چشم دیگران کاملاً مستورند، نه دستى به آنها رسیده، و نه چشمى بر آنها افتاده است!
* * *
بعد از ذکر این شش موهبت جسمانى، مى افزاید: «اینها همه پاداشى است در برابر اعمال صالحى که انجام مى دادند» (جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ).
تا تصور نشود این نعمتهاى بى شمار بهشتى بى حساب به کسى داده مى شود، و یا ادعاى ایمان و عمل صالح براى نیل به آنها کافى است، نه، عمل مستمر و خالص لازم است تا این الطاف نصیب انسان شود (توجه داشته باشید که «یعملون» معنى استمرار را دارد).
* 7 *
هفتمین و آخرین نعمت آنها که جنبه معنوى دارد این است که: «آنها در باغهاى بهشت نه لغو و بیهوده اى مى شنوند، نه سخنان گناه آلود» (لایَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً وَ لاتَأْثِیماً).
نه در آنجا دروغ و تهمت و افترا وجود دارد، و نه استهزاء و غیبت، نه کلمات نیش دار، نه تعبیرات گوشخراش، و نه سخنان لغو و بیهوده و بى اساس، هر چه هست در آنجا لطف، صفا، زیبائى، متانت، ادب و پاکى است، و چه عالى است محیطى که سخنان آلوده در آن نباشد، و اگر درست فکر کنیم بیشترین ناراحتى ما در زندگى این دنیا نیز از همین سخنان لغو و بیهوده، و گناه آلود، و زخم زبانها، و جراحات اللسان است!
و در پایان مى افزاید: «تنها چیزى که در آنجا مى شنوند سلام است سلام» (إِلاّ قِیلاً سَلاماً سَلاماً).
آیا این سلام از ناحیه خداوند است؟ یا از ناحیه فرشتگان؟ یا خود بهشتیان نسبت به یکدیگر؟ و یا همه اینها؟
از همه مناسب تر تفسیر اخیر است، چنان که در آیات دیگر قرآن، به سلام خداوند و فرشتگان و بهشتیان بر یکدیگر اشاره شده است.
آرى، آنها جز سلام چیزى نمى شنوند، سلام و درود خداوند و ملائکه مقربین او، و سلام و درود خودشان به یکدیگر، در آن جلسات پر شور و پر صفا که لبریز از دوستى و محبت است.
محیط آنها آکنده از سلام و سلامت است، و همین معنى بر تمام وجود آنها حکومت مى کند، هر چه مى گویند بر همین محور دور مى زند و نتیجه تمام گفتگوها و بحث هاى آنها به سلام و صلح و صفا منتهى مى شود، اصولاً بهشت، «دار السلام» و خانه سلامت و امن و امان است، چنان که در آیه 127 «انعام» مى خوانیم: «لَهُمْ دارُ السَّلامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ».
پیام ها
*براى برانگیختن شوق و علاقه، بیان خصوصیات بهشت لازم است. (کیفیّت تختها «موضونة» چگونگى نشستن «متقابلین»)
*شیوه نشستن بهشتیان، نشستنِ گرداگرد است تا افراد روبروى یکدیگر قرار گیرند و چهره به چهره شوند. «متقابلین»
*از آداب پذیرایى، فراهم نمودن جایى است که مهمان در آن احساس راحتى کند. «على سرر... متّکئین علیها»
*مسئولین پذیرایى و شیوه پذیرایى بهشتیان، خصوصیاتى دارد:
الف: هر لحظه در دسترس مى باشند. «یطوف»
ب: نوجوانانى با قیافه اى زیبا و دلپذیرند. «ولدان»
ج: دلپذیرى آنان موسمى و لحظه اى نیست. «مخلّدون»
د: انواع وسایل پذیرایى را در دست دارند. «أکواب، أباریق، کاس»
ه: پذیرایى ابتدا با مایعات و نوشیدنى هاست. «کأس من معین»
و: آنچه عرضه مى شود، آفاتى ندارد. «لایصدّعون... لاینزفون»
ز: مواد پذیرایى، متعدّد و متنوّع و به انتخاب مهمان است. «فاکهة مما یتخیّرون»
ح: اولویّت با نوشیدنى، سپس میوه و آنگاه غذاى گرم و مطبوع است. «معین، فاکهة، لحم»
*گوشت پرنده (گوشت سفید)، بر گوشت چرنده (گوشت قرمز) برترى دارد. «لحم طیر»
*در نوع غذا، اشتها نقش اساسى دارد. «مما یشتهون»
*زنانى بهشتى اند که در عین زیبایى، عفیف و پاکدامن باشند. «حور عین کامثال اللؤلؤ المکنون»
*تمام اسباب کامیابى، در بهشت فراهم است. «فاکهة... لحم... حور عین»
*کامیابى هاى بهشت، دائمى است. «یتخیرون، یشتهون...» (فعل مضارع بر دوام و استمرار دلالت مى کند)
*در شیوه تبلیغ و دعوت به نیکى ها، از نقش عمل در رسیدن به پاداش هاى اخروى، غفلت نکنیم. «جزاء بما کانوا یعملون»
*در بهشت، اسباب آزار روحى و روانى نیست. «لایسمعون فیها لغواً...»
*معمولاً کامیابى هاى دنیوى آمیخته با لغو و گناه است، ولى در قیامت، چنین نیست. «لایسمعون...»
*بهشت، سراى سلام و سلامت است. «الاّ قیلاً سلاماً سلاماً» (جامعهاى که در آن سلام و سلامتى رواج دارد و لغو و بیهودگى در آن وجود ندارد، جامعه اى بهشتى است.)